Ogniem i mieczem (110 page)

Aleksander Macedoński
a.
Aleksander Wielki
(356–323 p.n.e.) — król Macedonii, wybitny wódz, dzięki swoim podbojom utworzył ogromne imperium, które rozpadło się po jego śmierci.

lafa
(starop.) — żołd.

modestia
(łac.) — skromność.

Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa
(1590–1649) — magnat, polityk, wojewoda kijowski.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.

spero
(łac.) — mam nadzieję.

abominacja
(z łac.) — obrzydzenie, wstręt.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika.

quo modo
(łac.) — w jaki sposób.

lacrimis
(łac.) — łzami.

respons
(z łac.) — odpowiedź.

ergo
(łac.) — więc.

summa facit
(łac.) — daje w sumie.

krwie
— dziś popr. forma D. lp: krwi.

iuro
(łac.) — przysięgam.

któren
— dziś popr.: który.

towarzyszów
— dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

nemine excepto
(łac.) — bez wyjątku.

elementów
— tu: żywiołów, pogody.

żołnierzów
— dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.

repeto
(łac.) — powtarzam.

conspectus
(łac.) — widok.

legitime natos
(łac.) — legalnych, urodzonych w legalnym związku.

Herkules
a.
Herakles
(mit. gr.) — heros, mityczny siłacz; tu: siłacz, tj. Podbipięta.

Niżowcy
— wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.

czerń
— chłopstwo.

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

lubo
(starop.) — chociaż.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika.

Zasław
— miasto w zach. części Ukrainy, ok. 40 km na płn. zachód od Konstantynowa, ok. 40 km na zachód od Połonnego.

Tarnopol
— miasto w zachodniej części Ukrainy, ok. 110 km na wschód od Lwowa.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

cekhauz
(z niem.) — arsenał, zbrojownia.

przygotowywa
— dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: przygotowuje.

Kisiel, Adam herbu Kisiel
(1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

błahocześciwy
(z ukr.) — pobożny, prawowierny; prawosławny.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

ordynans
(z łac.) — rozkaz.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika.

czajka
— wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

popsować
(daw.) — popsuć.

czehryńcy
— tu: mieszkańcy Czehryna;
Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

kredens
— naczynia, tj. kubki, kielichy, talerze, misy, często bardzo bogato zdobione.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

lupus insatiabilis
(łac.) — wilk nienasycony.

Czerkasy
— miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.

konfidencja
(łac.) — zaufanie, zażyłość.

zali
(starop.) — czy.

aegrotum et inarmem
(łac.) — chorego i
nieuzbrojonego.

Niżowi
— Kozacy z Niżu;
Niż
a.
Zaporoże
— kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

kontempt
(z łac.) — wzgarda, lekceważenie.

rab
(daw.) — niewolnik, sługa.

wżdyć
(daw.) — przecież.

Zbaraż
— miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.

ordynans
(z łac.) — rozkaz.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Jampol
(w obwodzie chmielnickim) — miasto (dziś miasteczko) w zach. części Ukrainy, w połowie drogi z Zasławia do Zbaraża.

spyża
(daw.) — jedzenie.

Kisiel, Adam herbu Kisiel
(1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

konwokacja
— sejm konwokacyjny, zjazd szlachty, ustalający termin i sposób wyboru króla.

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

Dzikie Pola
— stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.

w Prusiech
— dziś popr. forma Ms.: w Prusach;
Prusy
(hist.) — kraina między Litwą a dolnym biegiem Wisły, na terenach dzisiejszej Warmii, Kujaw i Pomorza.

Inflanty
(hist.) — kraina położona na północ od Litwy, na terenie dzisiejszej Łotwy i Estonii, zamieszkana przez potomków plemion bałtyckich i ugrofińskich, o kulturze z silnymi wpływami niemieckimi i szwedzkimi.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik
(1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

kwarta
— wojska kwarciane, stałe, zaciężne siły zbrojne, utrzymywane przez króla od końca XVI w.

zali
(starop.) — czy.

Karol Ferdynand Waza
(1613–1655) — książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.

Gajusz Mariusz
(156–86 p.n.e.) — rzymski wódz i mąż stanu, zwany przez Plutarcha trzecim założycielem Rzymu, reformator armii rzymskiej, zwycięzca wielu wojen, wuj Juliusza Cezara (100–44 p.n.e.).

Gnejusz Marcjusz Koriolan
(V–IV w. p.n.e.) — wódz rzymski, zwycięzca spod Corioli, zaangażowany w spór polityczny sprzymierzył się z wrogami i zaatakował Rzym.

Lucjusz Sergiusz Katylina
(109–62 p.n.e.) — rzymski polityk, przywódca spisku, który zakończył się wojną domową.

emulacja
(z łac.) — rywalizacja.

do gardła
— do śmierci.

pospolitacy
— szlachcice z pospolitego ruszenia.

jedle
— dziś: jadle, jedzeniu.

misiurka
— hełm z osłoną karku, wykonaną z plecionki kolczej (z kółek metalowych).

barwa
— umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego.

pajuk
(daw.) — członek służby lub straży przybocznej; lokaj.

janczarzy
a.
janczarowie
(z tur.) — piechota turecka.

towarzyszów
— dziś popr. forma D. lm: towarzyszy;
towarzysz
— tu: rycerz, szlachcic.

kolet
(z fr.
collet
: kołnierz) — strój wojskowy ze skóry łosia lub wołu.

dragon
— żołnierz walczący pieszo, a poruszający się konno.

kapuza
(z łac.
caput
: głowa) — futrzana czapka-uszanka.

kołpak
— wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

altembas
— kosztowna tkanina z wypukłymi wzorami, przetykana złotymi nićmi, rodzaj brokatu aksamitnego.

elementów
(z łac.) — żywiołów.

orbis terrarum
(łac.) — ziemia.

nad hetmany
— dziś popr. forma N. lm: nad hetmanami.

gaudeamus
(łac.) — cieszmy się.

moderunek
(daw.) — ekwipunek, wyposażenie.

larendogra
(fr.
L’eau de la reine d’Hongrie
: Woda Królowej Węgierskiej) — nalewka tymiankowo-rozmarynowa, ówczesny odpowiednik wody kolońskiej.

eksperiencja
(z łac.) — doświadczenie.

muscas
(łac.) — muchy.

ab ovo
(łac., dosł.: od jaja) — od początku.

Galata
— dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie.

towarzyszów
— dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika.

zali
(starop.) — czy.

kusztyk
a.
kulawka
— kieliszek bez nóżki, z którego trzeba wypić od razu całą zawartość.

antałek
— beczułka, baryłeczka.

w Turczech
— dziś: w Turcji.

wiktoria
(z łac.) — zwycięstwo.

pedogra
a.
podagra
— artretyzm, zapalenie stawu paliczkowego w dużym palcu u nogi.

konfident
(z łac.) — zaufany, wysłuchujący zwierzeń.

Non mihi, non mihi, sed nomini Tuo da gloriam
(łac.) — nie mnie, nie mnie, ale imieniu Twemu daj chwałę.

Kisiel, Adam herbu Kisiel
(1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

osiędzie
— dziś: osiądzie.