Ogniem i mieczem (111 page)

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Gradyw
— jeden z przydomków Marsa,
gradivus
(łac.) — kroczący na przedzie, tj. pierwszy w boju.

suprema lex
(łac.) — najwyższe prawo.

jasyr
— niewola tatarska.

zbawion
— dziś: pozbawiony.

Karol Ferdynand Waza
(1613–1655) — książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.

Koniecpolski, Potocki, Firlej, Zamojski lub Lubomirski
— nazwiska najmożniejszych polskich rodów magnackich.

gwoli
(starop.) — z powodu.

zali
(starop.) — czy.

Chocim
(ukr.
Chotyn
) — miasto i twierdza nad Dniestrem, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy;
bitwa pod Chocimiem
(1621) — taktyczne zwycięstwo wojsk polsko-litewsko-kozackich nad armią turecką.

parrycyda
(z łac.) — bratobójca.

Jastrzębiec
— herb rodziny Skrzetuskich.

Crescite et multiplicamini
(łac.) — rośnijcie i rozmnażajcie się.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika.

Waładynka
— rzeczka, dziś na terenie Mołdawii.

Don
— rzeka w płd.-zach. części Rosji, wpada do Morza Azowskiego.

Jampol
(w obwodzie winnickim) — miasto w płd.-zach. części Ukrainy, położone w jarze na lewym brzegu Dniestru (dziś przy granicy z Mołdawią), w XVII w. lokalny ośrodek handlowy.

mistrz
— kat.

Taj hodi
(ukr.) — i dosyć.

watażka
— dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

sobaczy
(z ukr.) — psi.

Jahorlik
— rzeka w płd.-zach. części Ukrainy, lewy dopływ Dniestru; miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.

przyhołubić
(z ukr.) — przytulić, przygarnąć.

Krzywonos, Maksym
(ukr.
Krywonis
, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

koły serdcie bołyt
(z ukr.) — kiedy serce boli.

Spyt
(z ukr.) — śpi.

sładko jak detyna
(z ukr.) — słodko jak dziecko.

szczoby wy jej nie rozbudyły. Misiac jej prosto w łyczko zahladaje, serdeńku mojemu
(z ukr.) — żebyście jej nie obudzili. Księżyc jej prosto w twarzyczkę zagląda, kochanej mojej.

Tycho śwityt, ne rozbudyt
(z ukr.) — cicho świeci, nie obudzi.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak.

Raszków
— miasteczko nad Dniestrem, dziś na terenie płn. Mołdawii.

siromacha
(daw. ukr.) — wilk.

esauł
— oficer kozacki.

Hospody pomyłuj
(ukr.) — Boże, bądź miłościw.

wid’ma
(ukr.) — wiedźma.

i did’ka ne boitsia
(z ukr.) — nawet diabła się nie boi.

mołodycia
(daw. ukr.) — dziewczyna.

Hulajpole
— dziś miasto w obwodzie zaporoskim w płd.-wsch. części Ukrainy.

baczu
(ukr.) — widzę.

kulbaka
— wysokie siodło.

jasyr
— niewola tatarska.

Wołosz
a.
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

gindżał
a.
kindżał
— długi nóż, często zakrzywiony.

zazula
(ukr.) — kukułeczka.

bat’ko
(ukr.) — ojciec.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

Zołotaja Laszka
(z daw. ukr.) — złota (tj. piękna) Polka.

Ubij, każe, ne huby, każe, neszczastływoj
(ukr.) — zabij, mówi, nie gub, mówi, nieszczęśliwej.

chutor
a.
futor
— pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

krynica
— źródełko, strumyczek.

worożycha
(ukr.) — wróżka.

Myłeńka moja, zazula moja
(ukr.) — mileńka moja, kukułeczka moja.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

opona
(daw.) — tkanina, zasłona.

tok
— podłoga, klepisko.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

teorban
— lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.

Oj, cei lubosti... Po wik ne zabudu
(z ukr.) — Oj, ta miłość Gorsza od słabości! Słabość przetrzymam, Wyzdrowieję, A wiernej miłości Na wieki nie zapomnę.

watażka
— dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna; zuch.

rab
(daw.) — niewolnik, sługa.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

ordyniec
— członek ordy tatarskiej.

zali
(starop.) — czy.

Konaszewicz-Sahajdaczny, Petro herbu Pobóg
(1570–1622) — hetman i wybitny wódz kozacki, walczył po stronie Rzeczypospolitej w wojnie polsko-rosyjskiej 1609–1618, organizował kozackie wyprawy łupieżcze do Stambułu, dowodził Kozakami w bitwie pod Chocimiem.

wola
(z ukr.) — wolność, swoboda.

mołodycia
(daw. ukr.) — dziewczyna.

braty
(ukr.) — bracia.

cheruwym bożyj
(ukr.: cherubin boży) — anioł.

hołubka
(ukr.) — gołąbeczka.

Krzywonos, Maksym
(ukr.
Krywonis
, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

buńczuczny
— dumny, sławny; od słowa
buńczuk
— symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

Raszków
— miasteczko nad Dniestrem, dziś na terenie płn. Mołdawii.

bojary
(ros., ukr.) — rycerz, szlachcic ruski.

hołubka
(z ukr.) — gołąbka, ukochanego.

wraży
(z ukr.) — wrogi, nienawistny.

kinę
(z ukr.) — rzucę.

Wże po nej
(z ukr.) — już po niej.

Szczo z toboju
(ukr.) — co z tobą.

duszu moju, świtło moje
(z ukr.) — duszę moją, światło moje.

Szczo ty, zduriw
(z ukr.) — co ty, zgłupiałeś.

doniu
(ukr.) — córeczko.

chutor
a.
futor
— pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

terem
(z ros.
tierem
: poddasze) — część dworu lub pałacu, w której mieszkały kobiety; tu: elegancki pokoik, buduar damy.

worożycha
(ukr.) — wróżka.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

Krzywonos, Maksym
(ukr.
Krywonis
, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

Ne znaju
(ukr.) — nie wiem.

zazula
(ukr.) — kukułeczka.

raz maty rodyła
(ukr.) — raz matka rodziła; pierwsza część powiedzenia ”Raz matka rodziła i raz się umiera”.

watażka
— dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

prostyła
(ukr.) — przebaczyła.

newdiaczna
(z ukr.) — niewdzięczna.

tużyła
(ukr.) — tęskniła.

Ne choczu, ne mohu, ne smiju
(z ukr.) — nie chcę, nie mogę, nie śmiem.

bodiak
(ukr.) — oset.

buńczuk
— symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

kołyby buw Lach, to by buw oreł
(z ukr.) — gdyby był Polak, to by był orzeł.

żinku
(ukr.) — żonę.

Jaże ne hirszy
(z ukr.) — przecież nie jestem gorszy.

teorban
— lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.

siczowi
— Kozacy z Siczy, z Zaporoża.

lacki
(daw. ukr.) — polski.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak.

kulbaka
— wysokie siodło.

ne znaju
(ukr.) — nie wiem.

czambuł
(z tur.
czapuł
: zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.

ne mohu
(z daw. ukr.) — nie mogę.

detyna
(ukr.) — dziecko.

Bude sława... Do kińca wika
(z ukr.) — Będzie sława sławna Między Kozakami, Między przyjaciółmi, Na długie lata, Do końca wieków.

sobaczy
(z ukr.) — psi.

język
— jeniec, zmuszony do zeznań.

Krzywonos, Maksym
(ukr.
Krywonis
, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

sprawić
(daw.) — zarżnąć i oprawić; torturować.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

salwować
(z łac.) — uratować.

desperacja
(z łac.) — rozpacz.

maciora
(starop.) — matka, kobieta rodząca dzieci.