Ogniem i mieczem (114 page)

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik
(1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

konkordia
(z łac.) — zgoda, jednomyślność.

Konstantynów
(dziś ukr.:
Starokonstantyniw
) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

Piławce
— wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa.

dragoni
— wojsko walczące pieszo, a poruszające się konno.

klient
(daw., z łac.) — szlachcic, służący magnatowi i popierający go na sejmikach.

Karol Ferdynand Waza
(1613–1655) — książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.

Jan II Kazimierz Waza
(1609–1672) — król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).

fakcje
(z łac.) — intrygi stronnictw, wichrzycielstwo.

dyskursa
(z łac.) — dyskusje, rozprawy.

Pyrrus
(319–272 p.n.e.) — król Epiru (płn.-zach. części Grecji), prowadził wojnę z Rzymianami.

ćma
(daw.) — ogromna ilość, tłum.

złotogłów
— tkanina ze złotych nici.

kredens
— naczynia, tj. kubki, kielichy, talerze, miski, często bardzo bogato zdobione.

Kisiel, Adam herbu Kisiel
(1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

salutem Reipublicae
(łac.) — bezpieczeństwo (a. ratunek) Rzeczypospolitej.

przefrymarczyć
(daw.) — przehandlować, sprzedać.

totaliter
(łac.) — całkowicie; wszyscy.

chan w dwieście tysięcy koni
— pogłoski okazały się przesadzone; historycy podają liczbę 4 tys. jazdy.

Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic
(1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.

pospolite ruszenie
— w rzeczywistości pospolite ruszenie nie brało udziału w bitwie pod Piławcami.

Piławce
— wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648).

tumult
— zamieszki, awantury.

kupić się
(daw.) — zbierać się, gromadzić się (por. skupić się).

każden
— dziś popr.: każdy.

towarzyszów
— dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

bić larum
— dzwonić na alarm, na trwogę.

banderia
— tu: chorągiew, znak gildii.

ludzie nikczemnych kondycji
— ludzie niskiego stanu społecznego, tj. mieszczanie i chłopi.

serca
— tu: odwagi, chęci do walki.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik
(1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

sam
(starop.) — tutaj.

Konstantynów
(dziś ukr.:
Starokonstantyniw
) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

kaput
(łac.
caput
: głowa) — klęska ostateczna, śmierć.

Krzywonos, Maksym
(ukr.
Krywonis
, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

autorament — sposób wcielania żołnierzy do wojska w czasach I RP, stanowiących najważniejszą część armii; ewentualne braki w autoramencie uzupełniano żołnierzami z pospolitego ruszenia.

wojewoda kijowski
— Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649), magnat, polityk, wojewoda kijowski.

publicum
(łac.) — ogół, zgromadzeni.

wraży
(z ukr.) — wrogi, nieprzyjacielski.

Gajusz Mariusz
(156–86 p.n.e.) — rzymski wódz i mąż stanu, zwany przez Plutarcha trzecim założycielem Rzymu, reformator armii rzymskiej, zwycięzca wielu wojen, wuj Juliusza Cezara (100–44 p.n.e.).

pereat
(łac.) — niech przepadnie.

Rzplitą
— Rzeczpospolitą; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.

stalle — zdobione ławki w prezbiterium, blisko ołtarza, przeznaczone głównie dla duchownych.

szacunek
— tu: szacowanie, obliczanie wydatków potrzebnych do działań wojennych; kosztorys.

Tamerlan
a.
Timur Chromy
(1336–1405) — wódz Mongołów, założyciel dynastii Timurydów, zdobywca ogromnych obszarów Iraku, Iranu, Gruzji, Armenii i Indii.

czambuł
(z tur.
czapuł
: zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.

Rzplitej
— Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.

Karol Ferdynand Waza
(1613–1655) — książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.

Jan II Kazimierz Waza
(1609–1672) — król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).

lubo
(daw.) — chociaż.

fraucymer
(z niem.
Frauenzimmer
: komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

vir
(łac.) — mąż (por. mąż stanu), człowiek godny.

incomparabilis
(łac.) — niezrównany.

Konstantynów
(dziś ukr.:
Starokonstantyniw
) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

modestia
(z łac.) — skromność.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

zali
(starop.) — czy.

skaptować
— przekonać kogoś do swoich racji, namówić do przejścia na swoją stronę.

petyhorcy
— średniozbrojna jazda w wojsku litewskim.

cor, cordis
(łac.) — serce, tu: lm, serca.

panna respektowa
— kobieta niezamężna, szlachcianka, pozostająca na utrzymaniu bogatych krewnych lub pracodawców.

exemplum
(łac.) — przykład.

delirium
(łac.) — szaleństwo, atak choroby.

dla ostentacji
— na pokaz.

hajduk
(z węg.) — lokaj.

pajuk
(daw.) — członek służby lub straży przybocznej; lokaj.

janczarzy
a.
janczarowie
(z tur.) — piechota turecka.

kawalkata
(z wł.
cavalcata
, z fr.
cavalcade
) — dziś: kawalkada; orszak konny.

karabon
— bryka, powóz.

towarzyszów
— dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

towarzysz chorągwiany
— szlachcic służący w wojsku, rycerz.

psy legawe
a.
legawce
— psy myśliwskie, które wystawiają zwierzynę, ale, w przeciwieństwie do chartów, nie gonią jej i nie aportują; dawniej legawce po zwietrzeniu ofiary przylegały do ziemi w oczekiwaniu na myśliwego, stąd wzięła się ich nazwa, dziś częściej wystawiają na stojąco; do legawców należą m.in. wyżły, pointery i setery.

luzak
— sługa obozowy.

deka
(daw.) — pokrowiec, osłona.

kupić się
(daw.) — zbierać się, gromadzić się (por. skupić się).

Konstantynów
(dziś ukr.:
Starokonstantyniw
) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

barwa
— umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego.

płeć
(daw.) — cera, skóra, karnacja.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

naści
(daw.) — masz, trzymaj.

hetka
(daw.) — podłużny guzik, do pary z pętelką używany do zapinania odzieży; także: marny koń, szkapa.

towarzysz
— rycerz, szlachcic.

wczas
— wygoda, odpoczynek.

ordynek
(z niem.
Ordnung
) — porządek, szyk.

dragan
a.
dragon
— żołnierz dragonii, walczący pieszo, a poruszający się konno.

pocztowy
— członek pocztu, sługa.

towarzysz
— tu: rycerz, szlachcic.

obuszek
— broń o kształcie zaostrzonego młotka, o dziobie bardziej zagiętym, niż ostrze nadziaka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika.

przeciem jest towarzysz i to nie lekkiego, ale poważnego znaku pana wojewody
— towarzysz spod poważnego znaku nie mógł iść pod komendę nawet generała wojsk cudzoziemskiego autoramentu; przeciwnie nawet: często generał bywał oddawany pod komendę towarzysza; aby tego uniknąć, generałowie i oficerowie regimentów cudzoziemskich starali się być jednocześnie towarzyszami w polskich. Takim towarzyszem był i pan Wołodyjowski. [przypis autorski]

ordynans
(z łac.) — rozkaz.

interrex
(łac.) — regent, sprawujący władzę w okresie bezkrólewia, w XVI i XVII w. funkcję tę pełnił najczęściej prymas.

kaptur
a.
sąd kapturowy
— nadzwyczajny sąd do spraw karnych (ale nie cywilnych), powoływany w czasie bezkrólewia.

infima minorum
(łac.) — najniższa klasa w dawnej szkole polskiej, nauczano tam głównie podstaw gramatyki łacińskiej.

adjectivum cum substantivo
(łac.) — przymiotnik z rzeczownikiem.

stultus
(łac.) — głupi.

stulta
(łac.) — głupia.

stultum
(łac.) — głupie.

boćwina
a.
botwina
— liście buraczane.

imbier
— dziś: imbir.

egzakcja
(z łac.
exactio
: pobór, nadzór) — ściąganie podatku na wojsko.

Jan II Kazimierz Waza
(1609–1672) — król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).

Karol Ferdynand Waza
(1613–1655) — książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.

każden
— dziś popr.: każdy.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik
(1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.