Ogniem i mieczem (108 page)

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

petyhorcy
— średniozbrojna jazda w wojsku litewskim.

pidswynok
(z ukr.) — prosiak.

Braty ridnyje, spasajte
(ukr.) — bracia kochani, ratujcie.

niedrug
(z ukr.
nedruh
) — wróg, nieprzyjaciel.

kontempt
(z łac.) — obraza, pogarda, lekceważenie.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.

lud ognisty
— artylerzyści.

komunik
— jeździec, kawalerzysta.

Czerkasy
— miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.

Pawluk, Paweł
własc. Michnowicz, Pawło (zm. 1638) — przywódca antypolskiego i antyszlacheckiego powstania kozackiego (1637), pokonany przez polskie wojska pod wodzą hetmana Mikołaja Potockiego i ścięty; akt kapitulacji podpisał Bohdan Chmielnicki jako pisarz wojska zaporoskiego.

Nalewajko, Semen
(zm. w 1597) — ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty.

Łoboda, Hryhorij
(zm. w 1596) — ataman kozacki, drugi przywódca powstania Nalewajki 1595–1596.

Ostranica
własc. Jakiw Ostrianyn (zm. 1641) — hetman kozaków zaporoskich, przywódca powstania kozackiego przeciw Polakom w 1638 r.

Krzywonos, Maksym
(ukr.
Krywonis
, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

Raz maty rodyła
(ukr.) — raz matka rodziła.

Wiśniowiecki reżet i ja budu; on wiszajet i ja budu
(z ukr.) — Wiśniowiecki zabija i ja będę, on wiesza i ja będę.

zamkiw dobuwaty, byty, rizaty, wiszaty! Na pohybel im, biłoruczkym
(z ukr.) — zamki zdobywać, bić, mordować, wieszać. Śmierć im, białorękim (tj. szlachcie).

Ja z toboju
(ukr.) — ja z tobą.

Koli! Koli!
(ukr.
koły
!) — bij, zabij!

samopał
— prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

Krzywonos, Maksym
(ukr.
Krywonis
, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

Białocerkiew
a.
Biała Cerkiew
— miasto położone nad rzeką Roś, w centralnej części Ukrainy, ok. 80 km na południe od Kijowa, rezydencja Branickich.

Skwira
— miasto w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na zachód od Białej Cerkwi.

Pohrebyszcze
— miasto położone nad rzeką Roś w centralnej części Ukrainy, ok. 80 km na płd. zachód od Białej Cerkwi.

Machnówka
— w XVII w. miasteczko, dziś wieś Komsomolskie w centralnej części Ukrainy, ok. 100 km na zachód od Białej Cerkwi.

kośba
— koszenie trawy lub zboża; tu: rzeź.

Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa
(1590–1649) — magnat, polityk, wojewoda kijowski.

poczet
— orszak, słudzy, towarzyszący panu w podróżach.

oddziwić się
— dziś: nadziwić się.

rękodajny
— dworzanin, którego zadaniem było podawać rękę pani czy panu przy wysiadaniu z powozu, wstawaniu itp.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik
(1618-1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

Periculum in mora
(łac.: niebezpieczeństwo w zwłoce) — opóźniać jest niebezpiecznie.

fatigatus
(łac.: zmęczony) — tu M. lm
fatigati
: zmęczeni.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

molestacja
(z łac.) — namawianie, zmuszanie.

puślisko
— rzemień, który mocuje strzemię do siodła.

spectra
(łac.) — zjawy.

Cunctator
— Quintus Fabius Maximus Verrucosus Cunctator (ok. 280 p.n.e.–203 p.n.e.) – rzymski polityk i wódz, dyktator w czasie wojny z Kartagińczykami, prowadził wojnę na wyczerpanie, unikając otwartego starcia z Hannibalem;
cunctator
(łac.) — zwlekający.

Winnica
— miasto w centralnej części Ukrainy, na wsch. Podolu.

Lityń
— miasteczko w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na zachód od Winnicy.

Chmielnik
— miasto położone nad rzeką Boh w centralnej części Ukrainy, ok. 50 km na płn. zachód od Winnicy, w XV–XVIII w. miasto należało do króla i spełniało funkcje obronne.

jasyr
— jeńcy tatarscy.

chorowody
— korowody.

komunik
— jeździec.

prezydium
(z łac.
praesidium
) — straż, zbrojna załoga.

Zaporożec
— Kozak z Zaporoża.

czerń
— tu: chłopstwo.

litaury
— wielkie bębny wojskowe, kotły.

kunktator
(łac.
cunctator
) — zwlekający, przesadnie ostrożny.

buzdygan
(z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

koncerz
— długi miecz, przeznaczony raczej do kłucia niż do cięcia.

Ludy, spasajtes
(ukr.) — ludzie, ratujcie się.

samopał
— prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

spisa
— rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

wojewoda
— Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649), magnat, polityk, wojewoda kijowski.

statura
(z łac.) — wzrost.

towarzysz
— tu: rycerz, szlachcic, służący w wojsku.

watażka
— przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.

potrzeba
(daw.) — bitwa.

awansowały
(z łac.) — szły naprzód.

rum
(z niem.
Raum
) — przestrzeń, miejsce.

gindżał
a.
kindżał
— długi nóż, często zakrzywiony.

charakternik
(z ukr.) — czarownik.

kulbaka
— wysokie siodło.

z Tatary
— dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

czczy
— pusty.

otaborzyć się
— spakować się, przygotować się do drogi.

regimentarz
— zastępujący hetmana; w 1648 r., po wzięciu hetmanów do niewoli przez Tatarów, regimentarzami zostali Władysław Dominik Zasławski-Ostrogski (1618–1656), Aleksander Koniecpolski (1620–1659) i Mikołaj Ostroróg (1593–1651).

fakcja
(z łac.) — stronnictwo.

Krzywonos, Maksym
(ukr.
Krywonis
, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

błahoczestywy
(z ukr: pobożny, prawowierny) — prawosławny.

Połonne
— miasto w centralnej części Ukrainy, ok. 70 km na płn. zachód od Chmielnika.

siła
(starop.) — wiele, dużo.

Kisiel, Adam herbu Kisiel
(1600–1653) — wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.

Gajusz Mariusz
(156–86 p.n.e.) — rzymski wódz i mąż stanu, zwany przez Plutarcha trzecim założycielem Rzymu, reformator armii rzymskiej, zwycięzca wielu wojen, wuj Juliusza Cezara (100–44 p.n.e.).

ukontentować
(z łac.) — zadowolić, spełnić jego żądania.

kontentacja
(z łac.) — spełnienie żądań, zadośćuczynienie.

interregnum
(łac.) — bezkrólewie, czas pomiędzy śmiercią władcy a koronacją następcy.

kontempt
(z łac.) — pogarda, lekceważenie.

(...)
a pan Kisiel w Huszczy kontentację dla tego nieprzyjaciela obmyślają
(...) — w tym czasie pisał książę do wojewody bracławskiego, między innymi, co następuje: „O, raczej było umierać potrzeba aniżeli takich doczekać czasów, które sławę tych zacnych narodów tak turpiter deformarunt et irreparabile [(łac.) szpetnie zhańbili i niepowetowane; red. WL.] zostawili w synach koronnych damnum [(łac.) straty; red. WL.].” A w końcu listu znajduje się dopisek: „Jeżeli za zniesieniem wojska kwarcianego i pobraniem hetmanów do więzienia kontentację otrzyma Chmielnicki i przy dawnych wolnościach zostawać będzie z tym hultajstwem, ja w tej ojczyźnie wolę nie żyć i nam lepsza rzecz umierać, aniżeliby pogaństwo i hultajstwo miało nam panować.”
Księga pamiętnicza
, 28, 55.

veto
(łac.) — nie pozwalam.

Krzywonos, Maksym
(ukr.
Krywonis
, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

Konstantynów
(dziś ukr.:
Starokonstantyniw
) — miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.

sto
— dziś popr.: stu.

semen
(daw.) — Kozak na czyjejś służbie, żołnierz.

wojna trzydziestoletnia
(1618–1648)— konflikt na terenie Rzeszy niemieckiej pomiędzy protestantami niemieckimi, wspieranymi m.in. przez Szwedów a katolicką dynastią Habsburgów.

strzelba
— tu: broń palna.

subordynacja
(z łac.) — posłuszeństwo, wierność rozkazom.

watah
— luźna grupa lub oddział Kozaków lub Tatarów.

niewywczas
— brak odpoczynku i wygód.

folga
— odpoczynek, ulga.

rezun
(z ukr.) — siepacz, zabójca.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

spisa
— rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

Stań, obernysia... szyroko, hłuboko
(z ukr.) — Stań, obejrzyj się, spójrz, zapatrz się, który posiadasz wiele, Równy będziesz temu, który nie ma nic, Bo ten sprawia, co wszystkim kieruje, sam Bóg miłościwie, Wszystkie nasze sprawy na swojej szali waży sprawiedliwie. Stań, obejrzyj się, spójrz, zapatrz się, który wysoko Umysł wznosisz, mądrości wiesz, szeroko, głęboko.

Stań, obernysia, hlań, zadywysia, kotory wojujesz
(...) — zacytowane ułamki wyjęte są ze współczesnej pieśni zapisanej w
Latopiscu
, czyli
Kroniczce
Joachima Jerlicza. Wydawca przypuszcza, że pieśń ułożył sam Jerlicz, ale niczym przypuszczenia nie popiera. Chociaż z drugiej strony polonizmy, których się autor pieśni dopuścił, zdradzają jego narodowość. [przypis autorski]

Stań, obernysia... kierujesz
(z ukr.) — Stań, obejrzyj się, spójrz, zapatrz się, który wojujesz, Łukiem, strzałami, prochem, kulami i mieczem szermujesz, Bo też rycerze, kawalerowie przedtem bywali, Tym wojowali, od tegoż miecza sami umierali! Stań, obejrzyj się, spójrz, zapatrz się i zrzuć z serca butę, Odwracaj oka, który z Potoka idziesz na Sławutę. Niewinne dusze bierzesz za uszy, wolność odejmujesz, Króla nie znasz, o rady nie dbasz, sam sobie sejmujesz. Hej, walcz ze sobą, nie zapalaj się, bo tyś regimentarzem, Sam buławą w tym polskim kraju, jak sam chcesz, kierujesz.