Ogniem i mieczem (95 page)

komysz
(daw.) — zarośla; kryjówka.

złotogłów
— tkanina ze złotych nici.

lama
— tkanina jedwabna, przetykana złotymi nićmi.

kobierzec
— dywan.

adamaszek
— kosztowna tkanina, najczęściej jedwabna, z wzorami matowymi wytkanymi na lśniącym tle.

dziegieć
— lepka, gorzka substancja pochodzenia roślinnego, używana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skóry i in.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Perejasław
— miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

watażka
— przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.

Perejasław
— miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

buława
(z tur.) — symbol władzy wojskowej; dosł. rodzaj broni, mała maczuga, często ozdobna.

pieczętować się
— używać herbu.

Koriat
a.
Michał Giedyminowicz
(ok. 1306 - ok. 1365) — książę nowogródzki, syn Giedymina, wielkiego księcia litewskiego; stryj króla polskiego, Władysława Jagiełły.

Ruryk
(zm. 879) — wódz Waregów (wikingów), założyciel państwa ruskiego (Rusi Kijowskiej i Nowogrodzkiej).

Wiśniowiecki, Michał
(zm. 1616) — książę, magnat kresowy, starosta owrucki, żonaty z córką hospodara wołoskiego, Jeremiego Mohyły, ojciec księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651); podobno zabiła go trucizna, podana w komunii świętej.

Jarema
— ukr. wersja imienia Jeremi.

Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

Władysław IV Waza
(1595–1648) — król Polski w latach 1632–1648.

pod Smoleńsk
— chodzi o zwycięską wyprawę wojsk polskich pod wodzą króla na Smoleńsk w czasie wojny z Rosją.

przypieczętowany Kurczem
— listy zaklejano dawniej woskiem lub lakiem, w którym nadawca odciskał pieczęć z sygnetu ze swoim herbem.

pro crimine perduelionis
(łac.) — za zdradę stanu.

Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut
(1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

Witebszczanin
— mieszkaniec Witebska, miasta położonego nad rzeką Dźwiną, w płn.-wsch. części dzisiejszej Białorusi.

Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut
(1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

wataha
— tu: oddział tatarski.

Siedem Mogił
(ukr.
Semy Mohyły
a.
Semymohyły
) — osada na połtawszczyźnie, w środkowo-wsch. części Ukrainy.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut
(1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

kiścień
— rodzaj broni, złożonej z trzonka i kolczastej kuli na łańcuchu.

watażka
— dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

Niż
a.
Zaporoże
— kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

towarzyszów
— dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.

Sicz Zaporoska
— Zaporoże, kraina zamieszkana przez Kozaków zaporoskich; także: ich wędrowna stolica, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

pałanka
a.
polanka
— obóz kozacki.

lubo
(daw.) — chociaż.

gruba
— palenisko.

karacena
— zbroja z metalowych łusek, naszytych na skórzany kaftan.

ryngraf
— szkaplerz, duży blaszany medalion z wizerunkiem Matki Boskiej lub z herbem.

misiurka
— hełm z osłoną karku, wykonaną z plecionki kolczej (z kółek metalowych).

dziryt
— rodzaj włóczni.

gindżał
a.
kindżał
— długi nóż, często zakrzywiony.

jatagan
— broń sieczna średniej długości, bez jelca, o podwójnie zakrzywionym ostrzu.

berkut
(ukr.) — orzeł przedni.

roztruchan
— kielich.

sepet
— skrzynka na kosztowności.

altembas
— kosztowna tkanina z wypukłymi wzorami, przetykana złotymi nićmi, rodzaj brokatu aksamitnego.

bławat
— cenna tkanina jedwabna, najczęściej błękitna.

kwap
— puch ptasi, sprężysty i doskonale utrzymujący ciepło.

Niżowcy
— wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.

czajka
— wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

bojar
— rycerz, szlachcic ruski lub wołoski.

wołoski
— z Wołoszczyzny;
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

maty
(ukr.) — matko.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

czarnobrewa
— dziewczyna o czarnych brwiach, ukraiński ideał urody.

teorban
— lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.

watażka
— dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna; zuch.

lama
— tkanina jedwabna, przetykana złotymi nićmi.

barwa
— umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego.

Perejasław
— miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

gindżał
a.
kindżał
— długi nóż, często zakrzywiony.

Bakczysaraj
— miasto na Krymie, stolica tatarskiego Chanatu Krymskiego.

Niż
a.
Zaporoże
— kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

watażka
— dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

Niżowcy
— wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.

Konaszewicz-Sahajdaczny, Petro herbu Pobóg
(1570–1622) — hetman i wybitny wódz kozacki, walczył po stronie Rzeczypospolitej w wojnie polsko-rosyjskiej 1609–1618, organizował kozackie wyprawy łupieżcze do Stambułu, dowodził Kozakami w bitwie pod Chocimiem.

czajka
— wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

Chocim
(ukr.
Chotyn
) — miasto i twierdza nad Dniestrem, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy;
bitwa pod Chocimiem
(1621) — taktyczne zwycięstwo wojsk polsko-litewsko-kozackich nad armią turecką.

Spas
(ukr.) — tu: Zbawiciel.

gorze
(ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

watażka
— dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

bałabajka
a.
bałałajka
— ukr. i ros. instrument ludowy, o trzech strunach i trójkątnym pudle rezonansowym.

Sicz Zaporoska
— Zaporoże, kraina zamieszkana przez Kozaków zaporoskich; także: ich wędrowna stolica, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

kusztyk
a.
kulawka
— kieliszek bez nóżki, z którego trzeba wypić od razu całą zawartość.

maty
(ukr.) — matko.

Terpy, synku, mohorycz bude
(ukr.) — Wytrzymaj, synku, czeka cię nagroda.

prysiud
(ukr.) — przysiad, figura taneczna;
pójść w prysiudy
— zacząć skocznie tańczyć.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

dulcis recordatio
(łac.) — słodkie wspomnienie.

oribus
(łac.) — ustami.

afekt
(z łac.) — uczucie.

genus humanum
(łac.) — rodzaj ludzki, ludzkość.

Pandar
— jeden z bohaterów
Iliady
Homera, łucznik trojański; w poemacie
Troilus and Criseyde
Geoffreya Chaucera (1343–1400); Pandar, wuj tytułowej Kryzeidy, staje się posłańcem między nią a jej kochankiem.

naści
(daw.) — masz, weź.

musztuluk
a.
munsztułuk
(daw.) — nagroda, podarunek.

inkaust
(daw.) — atrament.

czerniec
(ukr.) — mnich, zakonnik prawosławny.

wasze
— tu: pan; skrót od: wasza miłość.

jasyr
— (z tur.) niewola.

Łacha ił Ałła
— Allah jest jedynym bogiem; Tatar mówi tak dla podkreślenia wagi zobowiązania.

pięście
— dziś popr. forma B. lm: pięści.

Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut
(1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

tempus fugit
(łac.) — czas ucieka.

kunktatorstwo
(z łac.) — zwlekanie.

rohatyna
(z ukr.) — włócznia z grotem zaopatrzonym w hak, aby po wbiciu trudniej ją było wyciągnąć.

kiścień
— rodzaj broni, złożonej z trzonka i kolczastej kuli na łańcuchu.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

szarak
— ubogi szlachcic.

hołysz
(z ukr.) — golec, biedak.

wejść w paragon
(daw.) — mierzyć się, równać się.

aut pacem, aut bellum
(łac.) — albo pokój, albo wojna.

z sokoły
— dziś popr. forma N. lm: z sokołami.

maty
(ukr.) — matko.

łopnąć
(z ukr.) — trzasnąć, pęknąć.

Perejasław
— miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

prezydium
(z łac.
praesidium
) — straż, zbrojna załoga.

półtorasta
(daw.) — sto pięćdziesiąt, tu: stu pięćdziesięciu.

semen
(daw.) — Kozak na czyjejś służbie, zbrojny służący.