Ogniem i mieczem (94 page)

bałamutka
— kokietka, kobieta zalotna.

jasyr
(z tur.) — niewola.

cor, cordis
(łac.) — serce; tu B. lm
corda
: serca.

chorągiew wołoska
— oddział lekkiej jazdy, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy;
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

samopał
— prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

czwanić koniem
— popisywać się jazdą konną, jechać brawurowo.

inflancki
— pochodzący z Inflant;
Inflanty
(hist.) — kraina położona na północ od Litwy, na terenie dzisiejszej Łotwy i Estonii, zamieszkana przez potomków plemion bałtyckich i ugrofińskich, o kulturze z silnymi wpływami niemieckimi i szwedzkimi.

karałasz
— żołnierz wołoski.

Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

klima
(blp) — klimat;
klima przednie
— wspaniały klimat.

bakaliów
— dziś popr. forma D. lm: bakalii;
bakalie
— tu: owoce.

nasz książę rodzi się z Mohilanki
— matką Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651) była Raina Mohylanka, córka hospodara wołoskiego, Jeremiego Mohyły.

hospodar
— tytuł władcy Wołoszczyzny, państwa położonego na terenie dzisiejszej płd. Rumunii, zależnego od Imperium Osmańskiego.

Wiśniowiecki, Michał
(zm. 1616) — książę, magnat kresowy, starosta owrucki, żonaty z córką hospodara wołoskiego, Jeremiego Mohyły, ojciec księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651), zaangażowany w walki o tron wołoski; podobno zabiła go trucizna, podana w komunii świętej.

Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

Siedmiogrodzianin
— mieszkaniec Siedmiogrodu;
Siedmiogród
— księstwo położone na terenie dzisiejszej płn.-zach. Rumunii, zależne od Imperium Osmańskiego, zamieszkane przez Rumunów, Sasów (Niemców) i Wegrów; księciem siedmiogrodzkim był król Polski Stefan Batory (1533–1578).

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

w cielę oprawioną
— tj. w skórkę cielęcą.

Wołoch
— człowiek z Wołoszczyzny;
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

jazda wołoska
— żołnierze konni z Wołoszczyzny;
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

instructiones militares
(łac.) — pouczenia dotyczące spraw wojskowych.

Wiśniowiecki, Michał
(zm. 1616) — książę, magnat kresowy, starosta owrucki, żonaty z córką hospodara wołoskiego, Jeremiego Mohyły, ojciec księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651), zaangażowany w walki o tron wołoski; podobno zabiła go trucizna, podana w komunii świętej.

chorągiew wołoska
— oddział lekkiej jazdy, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy;
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

stricte
(łac.) — ściśle.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

pałanka
a.
polanka
— obóz kozacki.

Zaćwilichowski, Mikołaj
— komisarz Kozaków zaporoskich pozostających na służbie Rzeczypospolitej.

Rzplitej
— Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.

Krym
— półwysep na Morzyu Czarnym, siedziba Chanatu Krymskiego, państwa tatarskiego, zależnego od Imperium Osmańskiego.

honeste
(łac.) — z uszanowaniem.

z hetmany
— dziś popr. forma N. lm: z hetmanami.

in luctu
(łac.) — w smutku.

ślub
— tu: ślubowanie, przysięga, zobowiązanie.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

incipiam
(łac.) — zaczynam.

rycerzy w mniszych kapturach
— tj. Krzyżaków.

Troki
— miasto w płd. części Litwy, niedaleko Wilna, ze słynnym obrazem Matki Boskiej Trockiej, przechowywanym w kościele bernardynów.

adolescentia
(łac.) — młodość.

inflancki
— pochodzący z Inflant;
Inflanty
(hist.) — kraina położona na północ od Litwy, na terenie dzisiejszej Łotwy i Estonii, zamieszkana przez potomków plemion bałtyckich i ugrofińskich, o kulturze z silnymi wpływami niemieckimi i szwedzkimi.

Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut
(1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

Kahamlik
— rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru.

oczeret
(ukr.) — trzcina, szuwary.

raróg
— ptak drapieżny z rodziny sokołowatych, ceniony w sokolnictwie, zwany dawniej sokołem polskim a. sokołem podolskim.

karałasz
— żołnierz wołoski.

waszej cześci
— tj. pana, pański.

Wołoch
— człowiek z Wołoszczyzny;
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

tołub
(daw.) — rodzaj futra.

kolaska
— powóz, bryczka.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut
(1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

asystencja
(łac.) — towarzystwo.

komunikiem iść
(daw.) — jechać konno wierzchem, w siodle;
komunik
(daw.) — jeździec, kawalerzysta.

tuszyć
(daw.) — myśleć, sądzić.

jejmościanka
— tytuł grzecznościowy, skrót od: jej miłość panna.

kołpak
— wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

bojar
— rycerz, szlachcic ruski lub wołoski.

Czerkasy
— miasto na prawym brzegu Dniepru, położone ok. 100 km na południowy zachód od Łubniów.

polityka
— tu: grzeczność.

karałasz
— żołnierz wołoski.

kniahini
(z ukr.) — księżna na Rusi, żona kniazia.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Wiśniowiecki, Michał
(zm. 1616) — książę, magnat kresowy, starosta owrucki, żonaty z córką hospodara wołoskiego, Jeremiego Mohyły, ojciec księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651); podobno zabiła go trucizna, podana w komunii świętej.

error
(łac.) — błąd, pomyłka.

salwować
(z łac.
salvo
: ratuję, zbawiam) — ratować.

promulgowano
(z łac.
promulgo
: wyjawiam, obwieszczam) — ogłoszono.

żołd
— tu: zapłata.

fawor
(z łac., daw.) — przywilej, względy.

karałasz
— żołnierz wołoski.

bojar
— rycerz, szlachcic ruski lub wołoski.

Kahamlik
— rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru.

karałasz
— żołnierz wołoski.

wołoski
— z Wołoszczyzny;
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

Bohun, Jurko
— postać wzorowana na pułkowniku kozackim, Iwanie Fedorowiczu Bohunie (ok. 1608–1664), jednym z przywódców powstania Chmielnickiego.

teorban
— lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.

poczet
— orszak, drużyna, słudzy, towarzyszący panu w podróżach.

słoboda
— nowo powstała osada, której mieszkańcy zostali zwolnieni na kilkadziesiąt lat od opłat i zobowiązań feudalnych.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

poganie
— tu: muzułmanie, Tatarzy.

Białogród
a.
Akerman
(dziś ukr.:
Biłhorod-Dnistrowskij
) — miasto położone nad limanem Dniestru, ok. 20 km od Morza Czarnego, na terenie dzisiejszej płd. Ukrainy, ok. 50 km na płd. zach. od Odessy, założone w VI w. p.n.e. jako kolonia grecka, w XVII i XVIII w. w rękach tatarskich.

synowica
(daw.) — bratanica.

A ty odlitaj, Laszku, od kolaski, koły step baczysz
(ukr.) — Odlatuj, Polaczku, od kolaski, kiedy widzisz step.

szczo z toboju
(ukr.) — co z tobą.

Perejasław
— miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

Hodi, siromacha
(ukr.) — dosyć, wilku;
siromacha
(daw. ukr.) — włóczęga; wilk-samotnik.

watażka
— przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.

poroh
(ukr.: próg) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

Czertomelik
— rzeka na pd. Ukrainie, prawy dopływ dolnego Dniepru, na którym w tym miejscu istniała duża ilość wysp, zapewniających Kozakom kryjówki; tę nazwę nosiła też jedna z tych wysp.

kołbań
(daw. ukr.) — jama, głębina, bystrze.

oczeret
— trzcina; szuwary.

towarzyszów
— dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

Dzikie Pola
— stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.

tabun
— stado koni.

ułus
— tatarska jednostka administracyjna, ogół ludności podporządkowanej jednemu z chanów.

Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

czajka
— wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.

Niż
a.
Zaporoże
— kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

Bakczysaraj
— miasto na Krymie, stolica tatarskiego Chanatu Krymskiego.

murza
[wym. mur-za] a.
mirza
[wym. mir-za] — książę tatarski.

Budziak
— kraina hist. nad Morzem Czarnym, pomiędzy Dniestrem a Dunajem, w XVII w. w rękach Tatarów z Białogrodu.